Một cái nhìn khác biệt về “Nông thôn mới” cho những ai đặt chân đến với cộng đồng người Ka Dong làng Đăk Sao, xã Đăk Rinh, huyện Kon Plông, tỉnh Kon Tum
Điều rất đặc biệt là Đăk Sao trở thành “Miền núi mới” ở trong cái “thời đại Nông thôn mới” của miền xuôi, nơi mà ta chỉ thường nghe về tiêu chí xã – huyện – tỉnh Nông thôn mới!
.
(Già nửa ngày đường đi bộ mới vào đến làng Đăk Sao, thuộc xã Đăk Rinh, huyện Kon Plong, tỉnh Kon Tum
Ảnh: Nguyễn Văn Sự/CIRUM)
Vùng sâu, vùng xa mà không lạc hậu
Ấn tượng đầu tiên là cái chất “khỉ ho cò gáy” của Đăk Sao vì quanh Làng luôn râm ran tiếng “chim kêu vượn hú”, vị trí thì ở “xa tít” tận trong rừng sâu nơi cộng đồng duy trì cơ chế đồng quản trị tự nguyện (chưa được pháp lý thừa nhận) với Ban quản lý rừng phòng hộ (BQLRPH) Thạch Nham.
Nó “xa tít” đến nỗi: không chỉ xa từ Hà Nội vào Kon Tum, Kon Tum về huyện Kon Plông, Kon Plông vào xã Đăk Rinh; mà từ trung tâm Xã Đăk Rinh phải mất nửa ngày đường leo dốc (chỉ có thể đi bộ) mới vào đến Làng Đăk Sao. Nói về sự xa xôi – hẻo lánh của vùng này, ông Chủ tịch xã Phan Văn Mậu chia sẻ thêm: “Ở đây, một xã rộng bằng một huyện, một huyện rộng bằng một tỉnh ở miền xuôi…; nhưng dân số thì lại ngược lại; làng Đăk Sao từng bị chia cắt gần một tháng trời bởi trận lũ năm lịch sử năm 2009” (trích buổi gặp gỡ giữa Đoàn nghiên cứu của các tổ chức khoa học công nghệ CODE/CIRUM ngày 17/4/2015 với UBND xã Đắc Rinh).
Tuy là “khỉ ho cò gáy” vậy nhưng bức tranh không gian sống của Đăk Sao lại văn minh và bền vững. Đó là Đăk Sao vẫn giữ trọn vẹn bốn bên là rừng nguyên sinh bao bọc Làng, xen lẫn những mảnh ruộng bậc thang ven khe suối; đầu Làng có vùng rừng cây thiêng để thờ thần; rồi nhà nào cũng có ao cá, treo trên các sườn đồi, mà nguồn nước được dẫn từ trong rừng mà ra…
Trong Làng, nhà Rông (một biểu tượng văn hóa Tây Nguyên) được bố trí ở khu trung tâm, nhà các hộ gia đình, khu chăn nuôi… được sắp xếp theo từng lớp rất trật tự, tạo cho không gian kinh tế sinh thái, văn hóa cho 34 hộ gia đình cộng đồng người Ka Dong như một bức tranh đầy thơ mộng.
Đăk Sao còn đẹp theo “đúng chất bản/làng”, đó là 100% hộ dân quanh năm no ấm, mọi sản phẩm cho đến vật dụng đều được đáp ứng một cách bền vững theo kiểu “tự cung – tự cấp từ rừng và đất rừng” - không lệ thuộc từ bên ngoài.
Với 12 ha toàn bộ diện tích trồng lúa nước của làng, 34 hộ gia đình cũng chỉ cần trồng lúa một vụ là “đủ ăn” cho cả năm. Ông A Đí, Già Làng chia sẻ: “Với các kho thóc đầy thì dù có thiên tai, mất mùa 1 đến 2 năm thì người dân trong làng cũng không lo bị đói…” (ghi chép tại buổi làm việc với đại diện cộng đồng làng Đăk Sao của Đoàn nghiên cứu Trung tâm CIRUM/Viện CODE, ngày 17/4/2015).
Thậm chí, khi được hỏi có sử dụng các giống lúa mới (năng suất cao) của miền xuôi không, anh A Nghị, Trưởng Làng đáp một cách dứt khoát: “Không! Vì nhu cầu người dân chỉ cần đủ no; hơn nữa làm lúa truyền thống thì chủ động được giống, không dịch bệnh, ăn ngon, và đặc biệt là để cúng các vị thần đúng với giống từ bao đời nay…” (ghi chép tại buổi làm việc với đại diện cộng đồng làng Đăk Sao của Đoàn nghiên cứu ngày 17/4/2015).
(Làng được bao bọc bốn bề bởi “rừng tâm linh”, cuộc sống no đủ và văn minh. Ảnh: Nguyễn Văn Sự/CIRUM)
Tôn vinh giá trị truyền thống
Đăk Sao là “miền núi mới” còn bởi thành công của nó không phải là “những cổng làng đẹp, những con đường bê tông hào nhoáng”; mà ẩn chứa bên trong sự mộc mạc – đơn sơ là “hồn làng” vẫn còn sâu đậm.
Dường như, vì sự “xa xôi – hẻo lánh” mà trong chuyến công tác, Đoàn cũng được chứng kiến nhiều nét đẹp Đăk Sao còn lưu truyền đến “không thể tin nổi”.
Một trong số đó là những tiếng chào rất hồn nhiên của những đứa trẻ trong Làng. Sự thể là: Trên đường “cuốc bộ” gần nửa ngày vào Đăk Sao, Đoàn được gặp hàng chục trẻ em, tuổi chỉ tầm học lớp 1 – 3, đi bộ rong ruổi để ra vùng hạ du vì sự nghiệp tìm “con chữ” cho tương lai. Trong sự tình cờ giáp gặp đó, các thành viên của Đoàn mắt tròn mắt dẹt khi được từng em đi qua cứ luôn câu đầu cửa miệng, đồng thời vòng tay và cúi xuống lẽ phép nói: "Cháu chào chú ạ” (ghi chép của Đoàn công tác ngày 17/4/2015 tại Đăk Sao). Đây quả là một điều hiếm hoi, nó gợi lại cho các thành viên trong Đoàn những hoài niệm về nét đẹp “nông thôn cũ” ngày xưa – mọi giá trị từ tinh thần cho đến vật chất được tôn vinh.
Trong xây dựng buôn/làng, cũng là “huy động sức dân”, “phát huy nội lực”… như nhiều khẩu hiệu của Nông thôn mới ở miền xuôi; nhưng người Ka Dong làng Đăk Sao huy động bằng “luật tục”, “niềm tin – tín ngưỡng”, “giá trị truyền thống”…
Với Đăk Sao, vẫn còn nguyên “cái uy” của Già làng để bảo tồn các giá trị chuẩn mực, cấu trúc và qui định truyền thống, điều hòa các mối quan hệ gia đình và dòng họ, ổn định đời sống và quản lý bền vững đất, rừng, khe suối – nguồn nước…
Cuộc sống hàng ngày được duy trì bền chặt bởi các nghi lễ truyền thống, như lễ cúng thần rừng, thần núi đá – nguồn nước, lễ gieo mạ/Cắm nêu, lễ cúng Lúa mới,… được tổ chức chặt chẽ, Già Làng chọn ngày, quyết định nghi lễ…
Có một điều rất đặc biệt là, tất cả các lễ hội đều được quy định cụ thể với rất nhiều tiểu tiết nhưng lại không cần “văn bản – giấy tờ” nào ghi chép lại; mà chỉ cần truyền miệng qua từng thế hệ.
(Anh A Nghị, Bí thư chi bộ làng đang giải thích tường tận một cảnh lễ cũng thần rừng – thần lúa mới. Ảnh:
Nguyễn Văn Sự/CIRUM)
Và còn nhiều “luật tục”, “giá trị” khác nữa như: có khu rừng là nơi chôn nhau của trẻ sơ sinh, nơi mai táng người đã khuất, rừng thiêng (để tổ chức các lễ truyền thống), rừng cây thuốc nam (như là kho thuốc của làng), rừng cấm (để bảo vệ nguồn nước, môi trường)…
Nhưng chỉ cần bấy nhiêu thôi cũng đủ cho thấy việc xây dựng buôn/làng văn minh, no ấm thông qua các giá trị truyền thống ở Đăk Sao là “có một không hai” – đúng kiểu “Nông thôn Miền núi mới”.
“Nông thôn Miền núi mới” của làng Đăk Sao là “tài sản còn sót lại của Tây Nguyên” khi mà những nguy cơ về “mất rừng là mất văn hóa, mất văn hóa là mất Tây Nguyên” đang ngày càng trở nên hiện hữu.
Càng ý nghĩa hơn, nếu kiểu “Nông thôn miền núi mới” của Đăk Sao được nhân rộng ra cho các vùng biên viễn, nơi vốn dĩ chiếm 50% và 25% lần lượt là diện tích tự nhiên và dân số cả Nước, nơi là địa đầu cho an ninh Tổ quốc.
Nguồn: Trần Văn Việt: Chuyên viên Ban Kinh tế Trung ương
(Bài viết đã được đăng trên trang tinmoitruong.vn)
